Een eeuw terug kreeg de opvatting de overhand, dat economische systemen zich principieel bevinden in een evenwichts toestand. Deze leer is dermate strijdig met de theorie van Marx, dat hierdoor het marxisme wel gemarginaliseerd moest raken. Sindsdien wordt zijn drie-delige boek Das Kapital achterhaald genoemd. Sam de Wolff behoort tot de zeer weinigen, die indertijd de evenwichts leer fundamenteel in twijfel trokken. Is er één Fries op de dijk, men ziet het hele rijk. De Wolff wijst er op, dat de technische vooruitgang zorgt voor een permanente vergroting van de arbeids productiviteit. Daarom zullen in een tijds periode de product prijzen gewoonlijk afnemen1. Ze zijn niet in evenwicht. Hiermee is De Wolff een temporalist geworden, lang voordat die term is geïntroduceerd in de economische wetenschap.
Het heeft zestig jaren geduurd, voordat de theorie van Marx in haar temporele gedaante verder werd uitgewerkt en nauwkeurig werd geformuleerd. Deze doorbraak is vooral te danken aan de Amerikaanse econoom Andrew Kliman. In 2007 heeft hij zijn versie, de zogenaamde temporal single system interpretatie (afgekort TSSI), ook voor relatieve leken toegankelijk gemaakt door haar te beschrijven in zijn leerboek Reclaiming Marx's "Capital". Deze titel verwijst dus zelf naar een titel. Kliman getuigt met de vele verhandelingen in dit boek van zijn zelfstandige en originele denkwijze. Hij zou de rook uit het vuur halen, al stond de duivel er voor.
De originaliteit van Kliman is tegelijk zijn grootste sterkte en zwakte. Zij maakt Reclaiming Marx's "Capital" spannend om te lezen, maar zij werkt hoogst waarschijnlijk negatief op de aanhangers van de gangbare economie. Immers Kliman probeert niet om aan te sluiten bij de hoofdstroom, juist omdat hij zo graag polemiseert. Daarom heeft de TSSI weinig professionele bijval gevonden, en blijft haar populariteit sectarisch2. Ze krijgt geen slag aan de bak. Bovendien richt zijn polemiek zich vooral tegen collega's binnen het toch al marginale gezelschap van mede-marxisten. Daardoor wordt het enigszins een debat tussen ingewijden. Het is alleen voor pater en mater, en niet voor het hele convent. Slechts lezers met een levendige belangstelling voor het moderne marxisme zullen de verhandelingen van Kliman werkelijk kunnen waarderen.
Aldus bevat Reclaiming Marx's "Capital" vele passages, waarin de originele teksten van Marx nauwkeurig worden ontleed in een poging om hun strekking en bedoeling te achterhalen. Kliman zelf constateert, dat Marx vaak onduidelijk is, en beweringen doet, die vatbaar zijn voor diverse uitleggingen3. Natuurlijk kun je je afvragen of dit soort waarheids vinding vruchtbaar is; immers die van de paus eet, sterft ervan. Maar goed, dat is de taak die Kliman zichzelf oplegt. Hij wil de theorie van Marx helder formuleren, en op een zodanige manier dat alles kloppend is. Hij noemt dit een exegese, een tekst verklaring. Het hele vierde hoofdstuk van het boek is gewijd aan deze methode van onderzoek, en aan de eisen die worden gesteld aan de coherentie van een wetenschappelijke analyse.
Dit wil niet zeggen, dat de theorie van Marx helemaal wordt beschreven. Integendeel, het is wenselijk dat de lezer al een inleidend boekje over marxisme heeft gelezen. Al in het tweede hoofdstuk duikt Kliman diep in de verschillende mogelijke interpretaties van de theorie van Marx. Dat vuurtje heb ik gestookt, zei de gek, en hij had zijn moeders huis in brand gestoken. Volgens Kliman zijn twee strijdpunten van belang. De eerste betreft de tegenstelling tussen het duale systeem en het enkelvoudige systeem. Volgens de duale variant moeten de arbeids waarde en de geld waarde van een product afzonderlijk worden berekend. In de enkelvoudige (single system) variant zijn deze twee waarden simpelweg gerelateerd via een evenredigheids constante, de zogenaamde monetaire uitdrukking van arbeids tijd (in de Engelse taal monetary expression of labor time, afgekort MELT). Kliman kiest voor de tweede variant.
Het tweede strijdpunt betreft de tegenstelling tussen de simultane (gelijktijdige) en temporele vaststelling van de product waarde. De simultane interpretatie verwijst naar de zojuist genoemde evenwichts leer. In een tijds periode behouden de prijzen hun waarde. Die 't langst leeft, sluit de deur en heeft toch alles. In de temporele interpretatie leidt de technische vooruitgang tot prijs-wijzigingen. Kliman hangt de temporele zienswijze aan. Nu er is gekozen voor het denkkader zet Kliman zich aan de beschrijving van de diverse controverses, die het marxisme teisteren. De belangrijkste, het zogenaamde transformatie probleem van arbeids waarden in prijzen, wordt toegelicht in het derde hoofdstuk. Ook wordt hier de wet van de tendentiële daling van de winstvoet (afgekort WTDWV) ter discussie gesteld.
Het vijfde en het zesde hoofdstuk geven een uitwerking en nadere verklaring van de diverse interpretaties, die er circuleren in de moderne marxistische theorie - naast de TSSI. Hoewel er onderlinge verschillen zijn, vinden alle interpretaties behalve de TSSI, dat de theorie van Marx fouten bevat. In het zevende hoofdstuk analyseert Kliman de WTDWV. In beginsel is natuurlijk een dalende winstvoet denkbaar, en bijvoorbeeld de beroemde econoom J.M. Keynes vindt haar zelfs waarschijnlijk. Maar de WTDWV versie van Marx heeft vanaf het begin veel kritiek gekregen. Kliman laat nu zien dat in de TSSI de daling van de winstvoet wel degelijk moet optreden. Hij rehabiliteert de WTDWV van Marx. Beter ten halve gekeerd dan ten hele onteerd.
In de hoofdstukken 8 en 9 verricht Kliman zijn grootste prestatie. Hier laat hij zien dat in de TSSI de omrekening van arbeids waarden in prijzen verloopt zonder problemen. Volledigheids halve voegt hij ook berekeningen toe met enkele alternatieve interpretaties, die dus afstand nemen van de ideeën van Marx zelf. Broeders gekijf komt om ziel en lijf. Vervolgens legt Kliman in hoofdstuk 10 nog het zogenaamde fundamentele marxistische theorema uit. Dit is een al wat oudere interpretatie, die probeert om de theorie van Marx te corrigeren. Feitelijk blijkt dit theorema zelf gebreken ten vertonen. Nu de TSSI de transformatie van Marx heeft gerehabiliteerd, is het theorema uiteraard overbodig geworden, en kan in de prullenbak.
Kliman houdt van nieuwbakken ideeën en van polemiek. Daarom analyseert hij in het elfde hoofdstuk enkele studies, die de theorie van Marx vergelijken met empirisch verkregen resultaten. Kliman komt tot de conclusie dat de studies niet deugen. Dit heeft niets te maken met de TSSI, en had dus kunnen worden weg gelaten uit het boek. Met het opnemen van dit extra hoofdstuk voedt Kliman zijn eigen oppositie. Hij kakt in zijn hoed, en zet die op z'n eigen kop. Gelijk hebben is één ding, gelijk krijgen een ander. Maar als Kliman meent gelijk te hebben, dan wil hij het weten ook. De anderen moeten maar bakzeil halen. Die wat hebben wil, moet ernaar omzien, zei Geurt, en hij kreeg een dikke neus en twee blauwe ogen.
De consequenties van de TSSI mogen spectaculair worden genoemd. Tegelijk is er nog veel onduidelijk. Met name zorgt in de TSSI de stijgende productiviteit er voor, dat de arbeids waarden en de prijzen van goederen voortdurend veranderen. De vraag is hoe realistisch dit is. Marx kenners weten, dat theoretisch de prijzen in industrie sectoren met een hoge kapitaal-intensiteit moeten uitstijgen boven de arbeids waarden. Echter in de TSSI is dit een in de tijd voortschrijdend proces, zodat er aanhoudende prijs stijgingen denkbaar zijn. In zijn boek heeft Kliman dit punt niet uitgewerkt. Kennelijk meent hij, dat de exegese is volbracht, en wil hij zich niet verdiepen in de theoretische consequenties. Hij voelt zich een tolk, en niet een model bouwer. Ieder zijn vak, zei de metselaar, en hij viel in de kalkbak.
In de vak tijdschriften is veel gepolemiseerd tegen de TSSI. Ook hier lokt de dynamica van de TSSI kritiek uit. Zij richt zich vooral op de MELT, waarmee de prijzen worden berekend uit de arbeids waarden. De opponenten betogen, dat zo een MELT niet kan bestaan. Hun redenaties zijn helaas niet bijster transparant. Uit de teksten die vrij beschikbaar zijn op het wereld wijde web kan uw recensent, toch geen kleine jongen, in ieder geval niet opmaken of zij gelijk hebben. De tijd zal het leren. Men hoeft het kwaad geen bode te zenden, het zal vroeg genoeg bij ons belenden. Een pijp tabak verlet niet. Voorlopig kan iedereen, die de theorie van Marx en de klassieke leer een warm hart toedraagt, plezier beleven aan Reclaiming Marx's "Capital"4.