Het IS-LM model

Plaatsing in Heterodoxe Gazet Sam de Wolff: 21 juli 2014

Deze column presenteert het bekende IS/LM model, dat probeert om de wisselwerking tussen de warenmarkt en de geldmarkt te verklaren. De warenmarkt wordt gedomineerd door de investeringsfunctie. Op de geldmarkt is vooral de speculatie relevant. De twee markten werken in op elkaar via de hoogte van de rentevoet. Sommigen menen dat het IS/LM model een synthese is van de neoklassieke leer en de theorie van Keynes, maar deze opvatting doet geen recht aan de grote verschillen tussen de beide paradigma's.

De volgende tekst is een vrijwel letterlijke weergave van de paragraaf 12.7 in de experimentele ringband Vooruitgang der economische wetenschap, die uw columnist in 2011 publiceerde via uitgeverij E. de Bibelude, een onderdeel van het Socialistisch Centrum. De ringband is bedoeld als een inleidend werk, en dat geldt zeker voor dit monetaire deel, dat inhoudelijk oppervlakkig blijft - en daardoor hopelijk makkelijk leesbaar. In een voorgaande column zijn reeds de fundamentele begrippen over geld en kapitaal gedefinieerd. In een toekomstige column zal het IS-LM model verder worden verfijnd.

Een neoklassieke interpretatie van de Kaleckiaanse-Keynesiaanse theorie

Immers in de neoklassieke theorie is de rente simpelweg de prijs van het geldkapitaal, en de producenten zullen haar hoogte evenzeer meewegen als elke andere kostenpost in het productieproces. Omgekeerd zal de bereidheid tot sparen van huishoudens altijd toenemen, zodra de rentevoet wordt verhoogd. In een eerdere column is al opgemerkt, dat de econoom Keynes was opgegroeid in de neoklassieke traditie, en dien ten gevolge in de formulering van zijn theorie enige betekenis toekende aan de rente. Dit onderscheidt hem van geestverwanten in de economie van dynamische processen, zoals Kalecki en de postkeynesianen.

De breuk van Keynes met het monetarisme bestaat vooral daarin, dat hij de noodzaak van het evenwicht S=I tussen de spaartegoeden en de investeringen ontkende (althans met betrekking tot de korte termijn). De economen J.R. Hicks en A.H. Hansen hebben voortgebouwd op het rente-model van Keynes, en daaruit het IS/LM model ontwikkeld. Hierbij wordt tevens zichtbaar op welke manier de in de voorgaande column behandelde thema’s met betrekking tot geld en kapitaal een plaats kunnen krijgen in de economische theorie. Dien ten gevolge wordt het IS/LM model soms wel opgevat als de synthese van de Kaleckiaans-Keynesiaanse theorie en het monetarisme. Aangezien het IS/LM model is ontwikkeld voor de beschrijving van korte termijn verschijnselen, zijn bij alle afleidingen de prijzen onveranderd gehouden.

De goederensfeer

Het IS/LM model bestaat feitelijk uit twee stukken, namelijk het IS stuk met betrekking tot de reële economie van goederen-productie, en het LM stuk met betrekking tot het monetaire beleid. De rentevoet verbindt de goederensfeer van het IS stuk met de geldsfeer van het LM stuk, en zorgt dat de economie als geheel in evenwicht blijft. In deze column worden allereerst de stukken afzonderlijk beschreven¹. De overheidssector en de internationale handel blijven in het betoog eenvoudigheids halve buiten beschouwing. Zij zouden echter zonder principiële moeilijkheden in het model kunnen worden opgenomen. Het IS stuk van de goederensfeer begint met de consumptiefunctie

(1)     C = c × Y + C_o

In de formule 1 zijn de constanten c en C_o respectievelijk de consumptiequote en de autonome consumptie. De formule 1 kan worden herschreven tot de spaarfunctie S=Y–C:

(2)     S = (1 – c) × Y – C_o = s × Y – C_o

Hier is s de spaarquote. De investeringen I zijn nu expliciet afhankelijk van de rentevoet r_k. Aangezien investeringen vaak worden betaald met kredieten, waarbij de rente een kostenpost is, is I(r_k) een dalende functie van r_k. Hier wordt de investeringsfunctie gemodelleerd door middel van de formule

(3)     I = I_o − i × r_k

Figuur 1: IS-Assenkruis met Y, r_k, I en V

In de formule 3 is I_o de autonome investering, en i is een constante. De argumentatie van het IS/LM model hangt overigens niet kritisch af van de precieze vorm van de investerings-functie². Figuur 1 maakt de functionele verbanden grafisch aanschouwelijk. Zij toont het nationale inkomen Y, de winstvoet r_k, de investering I en de werkelijke vraag V in de vorm van een assenkruis met grafieken in elk van de vier kwadranten. In het kruis stelt de grafiek in kwadrant a de lineaire investeringsfunctie voor. De rest van de figuur 1 zal worden verklaard in de volgende alinea's.

Er ontstaat een evenwicht, wanneer is voldaan aan de voorwaarde

(4)     S = I

Als de formules 2 en 3 worden ingevuld in de formule 4, dan vindt men voor het nationale inkomen

(5)     Y = (I_o + C_o − i × r_k) / s

en voor de rentevoet r_k de inverse formule

(6)     r_k = (I_o + C_o − s × Y) / i

De formule 5 laat zien, dat de evenwichtsvoorwaarde nu niet meer een unieke hoogte van het nationale inkomen vastlegt. Afhankelijk van de rentevoet zijn er verschillende waarden van Y(r_k) mogelijk, waarbij Y een dalend gedrag vertoont bij een toenemende waarde van r_k. Dit is logisch, omdat dan de investeringen I(r_k) eveneens dalen. De formule 6 wordt de IS curve genoemd. De richtingscoëfficiënt van de IS curve is –s/i, en deze bepaalt hoe gevoelig Y is voor een veranderende rentevoet. Naarmate s/i kleiner is, en de curve dus vlakker verloopt, reageert Y(r_k) heftiger op veranderingen in r_k.

De IS curve kan ook grafisch worden geconstrueerd. Dit is gedaan in het assenkruis van de figuur 1, met als resultaat de curve in de grafiek in kwadrant b. De methode is als volgt: voor elke waarde van r_k kan de bijbehorende waarde van Y(r_k) worden gevonden door het pad a–c–d–b te doorlopen. Langs dit pad is de grafiek in kwadrant c simpelweg het verband V=C+I uit de column over het Harrod-Domar model. En de grafiek in kwadrant d toont het verband Y=V, dat eveneens is ontleend aan de zonet genoemde column. Immmers in een evenwichtssituatie moet het nationale inkomen Y gelijk zijn aan de effectieve vraag V van de bevolking. Aldus vindt men tenslotte de gezochte waarde Y(r_k) uit het snijpunt van de gestippelde rechthoek en de Y-as in kwadrant b.

De monetaire sfeer

Het LM stuk komt in deze column nu voor het eerst ter sprake op de webportaal. Het beschrijft hoe de vraag en het aanbod van geld in evenwicht geraken, en benut hierbij de begrippen, die Keynes in zijn Algemene Theorie heeft ontwikkeld. In de column over geld is herinnerd aan de geldvraag ten gevolge van het voorzorg- en speculatiemotief. Daar wordt betoogd dat de vraagfunctie van geld in twee delen moet worden gesplitst:

(7)     L = L_t + L_s

L_t is het transactie deel van de geldvraag, en ontstaat ten gevolge van de betalingen, die moeten worden verricht tijdens allerlei transacties. Volgens de verkeersvergelijking P×T = M×U is er meer geld M nodig om de transacties T te realiseren, naarmate T zal toenemen. Een toenemend aantal transacties betekent, dat het nationale inkomen is gegroeid. Het transactiedeel van de vraag gedraagt zich dus als L_t = α×Y.

Het andere deel L_s beschrijft de geldvraag, die ontstaat uit speculatie-kansen. Beleggers houden liquide middelen bij de hand, om zo de mogelijkheid zich voordoet te kunnen beleggen in activiteiten met een hoog kapitaalrendement³. Naarmate de rentevoet stijgt, zullen de beleggers minder bereid zijn om hun geld liquide te houden. De kans op een lucratieve toevalstreffer weegt dan niet op tegen het verlies aan rente. Dit speculatiegedrag wordt beschreven door de vergelijking L_s = L_o – β × r_k. Na invullen van de vormen van transactie- en speculatie-vraag in de formule 7 krijgt men⁴

(8)     L = α × Y + L_o − β × r_k

De twee vormen van geldvraag wedijveren met elkaar om het beschikbare aanbod aan geld. Als L onveranderd blijft, en de rentevoet toeneemt, dan zal Y worden opgedreven. Er stroomt dan geld vanuit de speculatiekas in de transactiekas. De huishoudens zullen hun geld liever willen uitgeven aan producten dan het tijdelijk achter de hand te houden⁵. De omloopsnelheid U van het geld zal dan moeten toenemen, dat wil zeggen, r_k beïnvloedt U. De afhankelijkheid van de geldvraag ten opzichte van r_k is weergegeven in de grafiek in kwadrant a van het assenkruis in de figuur 2. Het getoonde verband veronderstelt dat Y onveranderd blijft. De vraagcurves voor de andere Y-waarden lopen parallel aan de getekende curve.

De aanbodfunctie van geld wordt gegeven door de vergelijking

(9)     M = M_o

Hier is M_o de hoeveelheid geld, die door de Centrale Bank in stand wordt gehouden op de manier, zoals is beschreven in de column over de geld- en kapitaal-markten⁶. De evenwichtsvoorwaarde voor de hoeveelheid geld is

(10)     L = M

De figuur 2 maakt dit evenwichtsverband zichtbaar in de grafiek in kwadrant c. Als de formules 8 en 9 worden ingevuld in de formule 10, dan vindt men voor het nationale inkomen de formule

(11)     Y = (M_o − L_o + β × r_k) / α

en voor de rentevoet de inverse formule

(12)     r_k = (α × Y − M_o + L_o) / β

Figuur 2: LM-Assenkruis met Y, r_k, L en M

De formule 11 wordt de LM-curve genoemd. Zij kan grafisch worden geconstrueerd met behulp van het assenkruis in de figuur 2. In de grafiek in kwadrant b kan voor elke waarde van r_k de bijbehorende waarde van Y(r_k) worden gevonden door het pad a–c–d–b te doorlopen. Daarbij stelt de grafiek in kwadant d een variant voor van de verkeersvergelijking, namelijk M = Y/U. Dit getekende verband geldt voor de r_k, die als uitgangspunt is gekozen in de constructieprocedure van Y(r_k). Dat wil zeggen, het spinneweb wordt doorlopen voor een bepaalde waarde van r_k, zodat ook U uniek is vastgelegd. Men vindt tenslotte Y(r_k) uit het snijpunt van de gestippelde rechthoek en de Y-as, waarmee de constructie van dit punt op de LM-curve is voltooid. De overige punten volgen op dezelfde manier.

Merk op, dat alleen aan de evenwichtsvoorwaarde van formule 12 kan worden voldaan, zolang geldt dat M_o > L_o. Immers bij r_k=0 zal Y nog steeds positief zijn. De geldhoeveelheid moet groter zijn dan de maximale vraag voor de speculatiekas. Ook bij een zeer hoge rentevoet treedt er een begrenzing op. Namelijk, het speculatiedeel van de geldvraag is gelijk aan L_s = M – L_t = M_o – α×Y. De geldvraag kan niet negatief zijn, want dan zouden de speculanten aanbieders van geld zijn. Dat is niet mogelijk, omdat alleen de banken geld kunnen scheppen. Dien ten gevolge is altijd L_s≥0, en dus Y ≤ M_o/α.

Figuur 3: LM curve

Bij een nationaal inkomen ter grootte van M_o/α zijn de speculatiekassen leeg, en wordt de hele geldhoeveelheid M_o gebruikt voor transacties. De verkeersvergelijking laat zien, dat daarmee de maximale groei bereikt is, zolang althans niet het prijspeil P daalt of de omloopsnelheid U verder toeneemt. De omloopsnelheid is tegen haar natuurlijke maximum aangelopen, omdat al het passieve geld uit de kassen is getrokken.

Merk verder op, dat volgens de formule 12 de rente negatief wordt bij kleine nationale inkomens. Dit is een onvolkomenheid van de hier gebruikte functie voor de rentevoet. Feitelijk zal een zeer lage rentevoet bij de beleggers de verwachting wekken, dat hij in de toekomst alleen maar kan stijgen. De beleggers zullen in deze situatie een vrijwel onbeperkte geldvraag hebben, omdat zij verwachten het geld in de toekomst tegen een hogere rentevoet te kunnen beleggen. Dien ten gevolge zal de rentevoet gewoonlijk niet dalen beneden een marge van ongeveer 0% tot 2%. Dit wordt de bodemrente genoemd.

Als de centrale bank in deze situatie de geldhoeveelheid M_o zou vergroten, dan wordt het direct door de beleggers opgepot. Keynes noemt dit de liquiditeitsval. Het extra geld komt dan niet beschikbaar voor een uitbreiding van het aantal transacties, zodat het nationale inkomen op een laag niveau blijft steken⁷. De figuur 3 toont de LM curve inclusief de bodemrente en de lege speculatiekassen bij hoge rentevoeten⁸.

Het simultane evenwicht

In het begin van deze column is vastgesteld, dat de reële en monetaire sfeer met elkaar in een wisselwerking staan⁹. De beide sferen zijn vanwege de rentevoet aan elkaar gekoppeld via de algehele evenwichtsvoorwaarde Y_IS = Y_LM. Het is dankzij de formules 5 en 11 mogelijk om de rentevoet bij deze evenwichtsvoorwaarde te berekenen:

(13)     r_k,e = ((I_o + C_o)/s − (M_o − L_o)/α) / (i/s + β/α)

Zoals reeds werd opgemerkt, is vanwege de gekozen vorm van de vraag- en aanbodfuncties de geldigheid van de rente-formule 13 beperkt tot het gebied van rentevoeten tussen 0.02 en L_o/β. Het nationale inkomen Y(r_k,e) is in de evenwichtstoestand gelijk aan

(14)     Y = ((I_o + C_o )/i + (M_o − L_o)/β) / (s/i + α/β)

Figuur 4: evenwicht in het IS/ML model

De formules 13 en 14 geven inzicht in de manier, waarop het evenwicht verschuift bij een wijziging van de autonome grootheden of de constante quotes. Overigens kunnen de afhankelijkheden ook visueel worden voorgesteld door de formules 6 en 12 samen in een Y- r_k assenkruis te tekenen. Dit is gedaan in de figuur 4. In het bijzonder ziet men aan de formule 14, dat de Centrale Bank het nationale inkomen kan vergroten door meer geld M_o beschikbaar te stellen. In de figuur 4 schuift de LM-curve dan naar beneden en naar rechts. Het inkomen zal stijgen, en de rentevoet zal dalen. De groei wordt bij dit beleid waarschijnlijk nog versterkt, doordat de producenten er door geprikkeld worden om hun autonome investeringen I_o te vergroten. In die situatie zou de stijging van het investeringsniveau zorgen, dat ondanks de grotere geldhoeveelheid de rentevoet op ongeveer hetzelfde peil blijft.

Indien het IS/LM model wordt uitgebreid met de overheidssector, dan is een planmatig beleid mogelijk, waarbij de uitbreiding van de geldhoeveelheid een ondersteuning is van expansieve overheidsinvesteringen. De overheid kan dan de economie stimuleren, zonder dat daardoor al het beschikbare geld wordt opgezwolgen. Dit wordt een accommoderend beleid van de Centrale Bank genoemd. Een gedetailleerde beschouwing over dit thema valt buiten het bestek van de column. In de column over geld is evenwel gebleken, dat de monetaristen de accommodatie afwijzen.

De term I_o + C_o in de formule 14 heeft onmiskenbaar een Kaleckiaans-Keynesiaanse achtergrond, terwijl men in de term M_o − L_o het monetarisme van de formule Y = ν × M herkent. De laatstgenoemde term heeft ten opzichte van de eerstgenoemde een multiplicator i/β. Als deze multiplicator veel kleiner dan 1 zou zijn, dan zouden de postkeynesianen gelijk hebben. Helaas is het niet mogelijk zijn waarde empirisch te meten. In feite is het allerminst zeker, dat bijvoorbeeld de LM-curve echt de gedaante van de figuur 3 heeft. Het is denkbaar, dat de parameters α en β zelf enigszins afhangen van Y. De LM curve kan dan een vloeiende kromme zijn, zoals is te zien in de figuur 5, in plaats van de rechte lijn. Inderdaad vindt men haar in veel leerboeken op deze alternatieve manier afgebeeld¹⁰.

Figuur 5: model met vloeiende LM curve

Er kunnen in de figuur 5 twee bereiken van Y-waarden worden onderscheiden. Bij de lagere nationale inkomens loopt de LM-curve vrijwel horizontaal, met als gevolg dat de investeringen kunnen worden vergroot zonder de rentevoet r_k op te drijven. Anders gezegd, bij een verschuiving van de IS-curve naar rechts neemt r_k in het snijpunt met de LM curve nauwelijks toe. In dit bereik van Y-waarden gedraagt de economie zich kennelijk op postkeynesiaanse wijze. Merk ook op, dat een (niet al te grote) verandering van de geldhoeveelheid M nauwelijks invloed heeft op het nationale inkomen Y, omdat het snijpunt vrijwel op dezelfde plaats blijft.

Anderzijds loopt de LM-curve bij de grotere nationale inkomens steil omhoog. De verschuiving van de LM curve ten gevolge van een verandering in de geldhoeveelheid M heeft nu een veel drastischere uitwerking, waarin zowel Y als r_k zich moeten aanpassen. Dit bereik van Y-waarden behoort kennelijk bij een economie op monetaristische grondslag. Inderdaad zal nu een vergroting van de investeringen nauwelijks leiden tot een groter nationaal inkomen. De steile LM curve houdt Y bijna gelijk (maar niet de rentevoet!). In de paragraaf over de monetaire sfeer is al uitgelegd, dat de speculatiekassen hier vrijwel leeg zijn.

De controverse tussen de monetaristen en de postkeynesianen komt er klaarblijkelijk op neer, dat elk van deze theorieën een bereik heeft van absolute geldigheid. Tussen deze twee gebieden bevindt de economie zich in een toestand, waarin zowel de bestedingen als de geldhoeveelheid hun invloed uitoefenen. Men kan dit een synthese van de twee theorieën noemen, maar helemaal terecht is dat niet. De controverse richt zich namelijk nu op de vraag, in welk gebied de werkelijke economie zich normaal zal bevinden¹¹. Er kunnen nog meer aantekeningen worden gemaakt bij het IS/LM model. Bijvoorbeeld blijft het prijs-gedrag buiten beeld. In een volgende column zal het model worden verfijnd, en zal een oordeel worden gegeven over het realiteitsgehalte ervan.

1. In deze paragraaf wordt in grote lijnen de formulering gevolgd van A.J. Marijs en W. Hulleman in hun boek Macro-economie en bedrijfsomgeving (2000, Wolters-Noordhoff bv). Daarnaast zijn Macroeconomics (2000, Worth Publishers) van N.G. Mankiw en Macro-economie (1980, Het Spectrum) van J. Pen uitvoerig geraadpleegd.
2. Op p.345 van Handboek economie (1978, Het Spectrum) duidt P.A. Samuelson 1978 de functie aan als de curve van de marginale investeringsefficiëntie. De formule 3 sluit aan bij de theorie, zoals Keynes die heeft ontwikkeld. Volgens hem zal de producent meer investeren, naarmate zijn verwachte kapitaalrendement r verder uitstijgt boven het niveau van de rentevoet r_k. Met andere woorden, de investeringen kunnen functioneel worden geschreven als I=f(r, r_k). Keynes meent, dat deze groei van de investeringen op een natuurlijke wijze wordt begrensd. Namelijk, de investeringen zullen tenslotte dwingen tot het bijstellen van de toekomstverwachting, omdat de toegenomen vraag naar productie-middelen (afdeling I) hun prijs zal opdrijven. Daarmee stijgen de onkosten en daalt de winstverwachting, die de aanleiding was voor de extra investeringen. De formule 3 heeft bij verschillende economen kritiek uitgelokt:
   • M. Kalecki oefent op p.270 van Krise und Prosperität im Kapitalismus (1987, Metropolis Verlag) kritiek uit op de redenatie van Keynes, omdat zij een statische theorie is. Volgens Kalecki zullen de investeringen meer inkomen scheppen voor de sector van productie-middelen (afdeling I), en daardoor zal vanuit die sector de koopkrachtige vraag, onder andere naar consumptiegoederen (afdeling II), toenemen. De consumptiegoederen kunnen in prijs stijgen, en daarmee kan de winstverwachting in afdeling II zich herstellen. De kostenstijging van de productiemiddelen wordt gecompenseerd door de prijsstijging van consumptiegoederen, de winst kan zich handhaven, en de opbloei kan voortgaan. Kalecki laat daarom op p.44 de rentevoet r_k weg uit zijn investeringsfunctie, en vele postkeynesiaanse economen zijn hem daarin gevolgd.
   • I.I. Pasinetti levert op p.46 van Growth and income distribution (1974, Camdridge University Press) kritiek op de formule 3, omdat zij een onderlinge afhankelijkheid van I en r_k suggereert. Keynes meent inderdaad, dat de rentevoet invloed heeft op de bereidheid tot investeren. Hij ontkent echter, dat investeringen invloed uitoefenen op de rentevoet. In de aan Hicks toegeschreven formule 3 zou deficit spending door de overheid, die leidt tot een grotere I, automatisch de rentevoet verhogen. In deze visie dreigen de private investeringen te worden weggedrukt door deficit spending. Echter deze zogenaamde crowding out zal in de praktijk niet optreden. De formule 3 geeft het neoklassieke beeld, met de rentevoet als het stabiliserende intermediair, dat afwijkt van de theorie van Keynes.
3. Het arbeidsloze inkomen heeft een slechte naam. De Gentse groep Vuile Mong en de Vieze Gasten dicht in De tango van de grondspekulant: U vraagt mij wat wij fabriceren, / wat onze firma doet floreren? / Ik zeg het u, maar hou uw mond, / wij doen in goed en grond. / U zegt dat wij niets produceren, / dat wij alleen parasiteren. / Maar waarde vriend, ik doe u kond, / uw verwijt is ongegrond! / Speculeren is gezond, / het verkoop van groen en grond. / Als er morgen niets meer rest / hebben wij de interest. / U vraagt mij voorts te illustreren / dat wij de markt manipuleren. / Ik zeg het luidop in het rond: / dat doet de Boerenbond. / U meent dat wij de prijs niet eren / maar sta me toe u te blameren. / Wij zitten hier op onze kont, / en de prijs stijgt van de grond.
4. Pasinetti noemt ook deze vergelijking onjuist, omdat zij een wederzijdse afhankelijkheid tussen Y en de geldvraag veronderstelt. De theorie van Keynes gaat namelijk uit van een eenzijdige afhankelijkheid. De geldvraag bepaalt de rentevoet; de rentevoet bepaalt de investeringen; de investeringen bepalen het nationale inkomen; dat wil zeggen, L → r_k → I → Y. Het omgekeerde functionele verband, L=f(Y) zoals in de formule 8, gaat echter niet op. Samuelson veronderstelt in hoofdstuk 18 van Handboek economie eveneens het éénzijdige causale verband, maar begint de keten vanuit de aanbodzijde, dat wil zeggen met M in plaats van L. De centrale bank gebruikt M om de kredietverlening aan te sturen. Hij noemt de formule 8 de curve van de liquiditeits-voorkeur. En volgens p.166 van Volkswirtschaftslehre (2003, Oldenbourg Wissenschaftsverlag GmbH) heeft de Kaleckiaans-Keynesiaanse theorie een markthiërarchie, die begint met de kapitaalmarkt. Deze markt werkt door in de markt van investeringsgoederen, en die zal op zijn beurt de arbeidsmarkt beïnvloeden.
5. Het speculatiedeel bestaat vermoedelijk vooral uit termijn- en spaardeposito’s met een minimale rentevergoeding.
6. Volgens Mankiw in het eerder genoemde Macroeconomics is niet M van belang, maar het reële geldaanbod M/P, waarbij P net zoals voorheen het prijspeil voorstelt. Deze opvatting is voor Mankiw ook de aanleiding om zijn uitleg te baseren op het aantal transacties T, in plaats van op het nationale inkomen Y, zoals in deze column wordt gedaan. De evenwichtsvoorwaarde van Mankiw is L’=M/P, waarbij L’ de vraag naar een reëel geldbedrag is. Met andere woorden, de vraag van de huishoudens is een reële grootheid, en niet een nominale. Daarom dient men zich de bij de hier gegeven voorstelling (die aansluit bij Macro-economie en bedrijfsomgeving van Marijs en Hulleman) te realiseren, dat voor het gemak de eventuele veranderingen in het prijspeil zijn uitgesloten.
7. E. Feess-Dörr toont op p.131 van Die Redundanz der Mehrwerttheorie (1989, Metropolis Verlag) aan, hoe Marx al voor Keynes in band 3 van Das Kapital tijdens de recessie een stijgende rentevoet verwacht. Als Y daalt in de recessie, dan daalt de rentevoet niet volgens de formule 12, omdat de producenten wanhopig behoefte hebben aan kredieten. De kapitaalbezitters hebben echter zulke lage verwachtingen van de winstgevendheid bij de bedrijven, dat zij alleen willen uitlenen tegen een hoge rente. Dit is kennelijk een wat andere voorstelling van de liquiditeitsval.
8. Het gedrag van de LM curve bij haar uiteinden laat zien, dat de fundamentele monetaristische veronderstelling Y = ν × M op zijn hoogst een beperkte geldigheid heeft. Ook de formule 8 toont, dat het speculatiedeel van de geldvraag niet direct samenhangt met Y.
9. Ook dit evenwicht is maatschappelijk omstreden. De Vlaamse bard Walter de Buck, eveneens een Gentenaar, dicht in De wereld van vandaag: Ministers, prezidenten / van 't rijke werelddeel / spelen mee ulder centen / 't laatst oordeel of nog meer. / Mee liegen en bedriegen, mee wapens en geweld, / en 't volk in 't slaap te wiegen / verdienen ze nog meer geld. / De werkman heeft gestreden / veur vrijheid en veur recht / en hij heeft veel geleden / door pasters en gerecht. / Maar wat heeft hij bereikt / buiten ijskast en tévé? / Al 't geen hij bestreden heeft / werkt hij nu zelf aan mee. / Ach oude socialisten, / ziet ge nu nog niet klaar? / Een bende egoïsten / brengen uw zaak in gevaar. Uw columnist vermoedt dat deze tekst even satirisch is bedoeld als die van Vuile Mong. Het is evenwel de vraag of iedere fan van De Buck dze humor oppikt. De kwestie wordt treffender geformuleerd in een citaat uit Samen onderweg, een prachtige bundel opstellen van Ruud Lubbers. Al in 1959 schrijft Lubbers in de bijdrage Uit het dagboek van een student in de almanak van de Katholieke Studenten Vereniging Sanctus Laurentius (p.327): Ik nestelde mij bij de haard. De vlammen bestonden slechts bij de gratie van vernietiging. Vreemd hoe zo een vlammenspel dit probleem stelt. Noch essentie, noch existentie zijn de grond van het wezen, het eerste beginsel van iets. Doch slechts zij samen vormen een harmonie. Het probleem voor de mens is slechts, dat hij altijd weer geneigd is zichzelf te ondergraven, als het ware zijn eigen wezen te negeren. Uiteindelijk heeft de mens slechts de opgave zichzelf te realiseren. Door zijn gedrag schept en vernietigt hij zichzelf voortdurend.
10. Dit is onder andere het geval in het genoemde Macroeconomics.
11. Bijvoorbeeld wordt op p.362 van Handboek economie geconstateerd: “Er zijn maar weing moderne economen, die het mogelijk achten dat een moderne gemengde economie terecht kan komen in een dergelijk extreem klassiek (monetaristisch) gebied”. Het postkeynesiaanse gebied deed zich voor gedurende de dertiger jaren van de Grote Depressie. De situatie werd nog verergerd, doordat de producenten nauwelijks nog bereid waren om te investeren, waardoor de IS curve een bijna vertikaal verloop had gekregen.