De Historische School

Plaatsing op Heterodox Gezelschap Sam de Wolff: 18 oktober 2012

De dominante economische paradigma's zijn de klassieke theorie, de neoklassieke theorie, en de Keynesiaanse macro-economie. Alle andere paradigma's duidt men simpelweg aan met de term heterodox. Deze column besteedt aandacht aan zo'n alternatief paradigma, namelijk de historisch-ethische richting. Haar opvattingen werden verdedigd door de Historische School, die vooral in Duitsland voet aan de grond kreeg. Zij omvatte de staatssocialisten, ook katheder-socialisten genoemd. Tegenwoordig bestaat de School formeel niet meer, maar haar invloed is blijvend. Bovendien zou men haar kunnen zien als een voorloper van de Amerikaanse Institutionalisten. Daarom is het goed om haar aandacht te geven.

De activiteiten van de Historische School liggen in de periode tussen 1840 en 1920. Zeker na 1870 kon de School gedurende enige decennia bogen op een internationale vermaardheid, maar na 1900 begon zij langzaam te verwelken. De opkomst van de theorie van het grensnut, die uitmondde in de neoklassieke theorie, heeft bijgedragen aan de neergang van het historisch-ethische paradigma. In moderne economische leerboeken vindt men er nauwelijks nog informatie over¹. Daarom is de informatie in deze column hoofdzakelijk afkomstig uit oudere werken, van een eeuw terug. De column put in het bijzonder uit het eerste deel van de trilogie Voorlezingen over de economie, van de Nederlandse econoom P.A. Diepenhorst², en uit Beknopte geschiedenis der staathuishoudkunde in theorie en praktijk, van de Nederlandse econoom S. Polak³.

De historisch-ethische richting kwam op vanuit de behoefte om de klassieke theorie van Adam Smith, David Ricardo, Thomas Robert Malthus en Jean Baptiste Say te bestrijden, of tenminste haar betekenis te relativeren. Vooral de Manchester School binnen de klassieke theorie wekte afschuw op. De aanhangers van de Manchester doctrine waren aanvankelijk alleen verdedigers van de vrijhandel. Geleidelijk namen zij echter het standpunt in, dat de staat zich helemaal van inmenging in economische zaken moet onthouden. De econoom Herbert Spencer ontwikkelde zelfs het sociaal darwinisme, waarin het verhongeren van de armen wordt voorgesteld als een positief sociaal selectie-mechanisme.

• Daar is allereerst de opvatting, dat de mens uitsluitend zijn eigenbelang nastreeft, althans bij zijn economische bezigheden. Dit zuiver rationele en op eigen voordeel beluste type persoonlijkheid wordt in het Latijns aangeduid als de homo economicus. Volgens het paradigma treedt er de paradoxale situatie op, dat egoïstisch handelen van de individu ten voordele is van de samenleving als geheel. Het chaotische en ongecoördineerde gedrag leidt tot een geordende economie, die als het ware door een onzichtbare hand wordt bestuurd. Vanuit dit perspectief is de klassieke theorie voorstander van de mondiale vrijhandel, en verzet zij zich tegen het nationale protectionisme, dat in de achttiende eeuw nog gebruikelijk was.
• Ten tweede: het mensbeeld van de individu, die in isolement zijn beslissingen neemt, zet aan tot het zoeken naar eeuwig geldende economische wetten. In navolging van de fysica, die vanaf de zeventiende eeuw een grote vooruitgang boekte, spreken de klassieke economen graag over de natuurwetten, waaraan het economische systeem onderworpen is. Ze ontkennen, dat de mens doelbewust en constructief kan ingrijpen in de economische ontwikkelingen. Hun opvatting over de economie is gebaseerd op materialisme. Overigens waren de grondleggers zelf wel degelijk religieus gelovig, en beseften dat hun paradigma een abstractie is. Zij waren evenwel overtuigd, dat die abstractie de economische werkelijkheid dicht benadert.
• En tenslotte betekent het uitgangspunt van de natuurwetten, dat het klassieke paradigma een voorkeur heeft voor deductief redeneren. Dat wil zeggen, men start het argument vanuit een algemene wetmatigheid, en probeert vanaf dat punt een specifieke lokale of historische toestand te verklaren. Deze aanpak is precies omgekeerd aan het inductief redeneren, dat het observeren van de specifieke werkelijkheid als uitgangspunt neemt. In de inductieve benadering is er niet a priori een algemene wetmatigheid, maar alleen de kennis van alle historische en lokale ervaringen. Deze kennis van de realiteit kan vervolgens worden gecategoriseerd en in wederzijds verband worden gebracht.

Het historisch-ethische paradigma is als het ware de negatie van deze drie kenmerken. In het perspectief van de Historische School maakt de mens deel uit van een organische samenleving, die zich in een historisch proces heeft ontwikkeld. Het recht en de staatsinrichting zijn bepalende factoren voor de maatschappelijke structuur. Daarom kan er in de economie geen sprake zijn van universele, altijd geldige natuurwetten. Het is logisch, dat de Historische School kiest voor de inductieve methode, en de deductieve methode verwerpt. Dit laatst genoemde verschil tussen de klassieke en de historische richting heeft de benaming methodenstrijd gekregen.

Het zal duidelijk zijn, dat de Historische School wèl pleit voor een actief ingrijpende staat. Immers, wanneer de maatschappij ontstaat door historisch bepaalde keuzes, dan kunnen de aldus ontstane misstanden eveneens worden opgelost door middel van actief en doelbewust handelen. De staat behartigt het algemene belang. De machthebbers hebben de morele plicht om de sociale en maatschappelijke ellende te verlichten en waar mogelijk op te heffen. Vandaar dat aan de school een ethisch en zedelijk karakter wordt toegedicht. Het abstraheren van het recht, van psychologie, en van de zedelijkheid⁴ leidt enkel tot fictie, niet tot bruikbare denkbeelden. Zij raakt hierdoor in conflict met de materialisten van de klassieke theorie.

Bewust ingrijpen vereist inzicht in de actuele toestand. In het historische paradigma ontstaat het economische systeem in de historische ontwikkeling. Dankzij de inductieve analyse kunnen er verschillende fasen van maatschappelijke ontwikkeling worden ontdekt⁵. Een beroemd voorbeeld van een dergelijk model is het historisch materialisme van Karl Marx, dat een onderscheid maakt tussen de achtereenvolgende fasen oergemeenschap, slavenhouders maatschappij, feodalisme, en kapitalisme. Nog in onze tijd knopen de bekende Duitse wetenschappers G. Heinsohn en O. Steiger bij deze methode aan door onderscheid te maken tussen de stammen samenleving, de bevels samenleving zoals het feodalisme en het bolsjewisme, en de maatschappij van eigenaren⁶.

Voorlopers van de Historische School

De Historische School ontstond uiteraard niet in een maatschappelijk vacuüm. De literatuur noemt in het bijzonder twee propagandisten, die voorbereidende studies hebben uitgevoerd. Dat zijn Jean Charles Lénard Sismonde de Sismondi en Friedrich List.

Sismonde de Sismondi
De Zwitser Sismonde de Sismondi (1773-1843) betoogde, dat de economische ontwikkelingen niet enkel moeten worden verklaard, maar ook ethisch moeten worden beoordeeld. De staat moet het algemene belang behartigen. Er is een belangen-tegenstelling tussen de maatschappelijke klassen, die strijden om hun deel van het nationale product. Hij pleit voor een verhoging van het loonpeil, op kosten van de kapitaalrente. De economische groei mag zich niet teugelloos voltrekken. Sismonde de Sismondi wordt wegens zijn opvattingen ondergebracht bij de staats-socialisten (zie het vervolg).

List
De Duitser List (1789-1846) pleit in beginsel voor vrijhandel, en zelfs voor een wereldunie. In zijn tijd is evenwel Duitsland hopeloos versnipperd in kleine rijken, ieder met een eigen tolgrens. Aldus kunnen ze geen partij bieden aan de economische kracht van Engeland. De Duitse Bond is nog zwak. Daarom voert List in eerste instantie propaganda voor een al omvattende Duitse douane(of tol)-unie. Hij verzet zich tegen cosmopolitisme, zolang de situatie van landen ongelijkwaardig is. Een staat is verplicht om allereerst zijn eigen productieve krachten te ontsluiten, en zich in de tussentijd te beschermen tegen vijandige invoer⁷. Opvallend is, dat List in zijn opvattingen wordt gesterkt door het beleid van de Verenigde Staten van Amerika. De productieve krachten zijn niet louter economisch, maar baseren op geestelijke goederen. Juist dit soort vormen van dienstverlening, die in de ogen van de klassieke economen onproductief zijn, verdienen ondersteuning. Denk ook aan de bestuurlijke organisatie.

De oude Historische School

De Historische School werd aanvankelijk gedragen door drie Duitse wetenschappers, te weten Wilhelm Roscher (1817-1894), Karl Knies (1821-1898), en Bruno Hildebrand (1812-1878). De naam van de school is afkomstig van de publicatie van Roscher Grundriss zu Vorlesungen über die Staatswirtschaft nach geschichtlicher Methode, in 1843. In zijn historische methode wordt al afstand genomen van de logisch-deductische aanpak. Knies constateert, dat de maatschappij ontstaat uit de menselijke wil. Daarom kunnen er geen universele economische wetten zijn. Hij ziet een duidelijke inwerking van de religie op de economie. Hildebrand lanceerde de idee om de economische ontwikkeling te categoriseren naar plaats, en naar tijd, in fasen.

De jonge Historische School

De jonge Historische School werd gedragen door de Duitse economen Gustav Schmoller (1838-1917), Lujo Brentano (1840-1931) en Adolph Wagner (1835-1917). Een mijlpaal voor deze generatie is de oprichting door deze drie mannen van de Verein für Socialpolitik, te Eisenach in 1872. Met de nieuwe generatie wordt de aanval op het klassieke paradigma daadwerkelijk geopend. Historische onderzoeken krijgen veel waardering, en er treedt vermenging op met de sociologie. De betrekkelijkheid van economische verschijnselen komt op de voorgrond. Er wordt teruggekeerd naar het volle leven, naar de microcosmos. De maatschappij is niet een verzameling van individuen, maar heeft een organisch karakter⁸.

Essentieel is het ontwikkelen van een sociale politiek, die het welzijn van de mensen bevordert en de opbloei van het maatschappelijke leven. Een sterk staatsgezag kan de lage klassen opheffen. Kenmerkend is voorts de oproep van Brentano om vooral de werkelijkheid te observeren. De empirie krijgt een impuls in de wetenschap. De beweging schiet hierin enigszins door, en ontaardt in het verzamelen van gegevens en in een te ver gaande specialisatie. Abstracties en dogma's krijgen een laag aanzien. Abstraheren leidt tot een karikatuur van de werkelijkheid. Kenmerkend is de uitspraak van Schmoller, dat men "ein weniger rasch generalisieren" moet⁹.

Het staatssocialisme

Uit de voorgaande omschrijvingen blijkt duidelijk, dat het historisch-ethische paradigma allerminst identiek is aan het staatssocialisme. Omgekeerd waren er wèl veel staatssocialisten actief binnen de Historische School. Eerder is al vermeld hoe Sismonde de Sismondi pleitte voor een socialistische staat. In Duitsland kan Rodbertus (1805-1875) een vroege staatssocialist worden genoemd. Rodbertus stelde, dat de monarchale staatsmacht zich moet inzetten om de arbeidsvoorwaarden te regelen. Staatsregelingen zijn nodig zowel voor de lengte van de normale arbeidsdag, als voor de hoogte van het loonpeil. Zelfs zou de staat leidend moeten zijn bij de logistieke verdeling van consumptiegoederen. Rodbertus vermeed echter de Verein für Socialpolitik, die hij afdeed als "socialisten à la suikerwater".

Binnen de jonge Historische School was Adolph Wagner de toonaangevende persoon voor het staatssocialisme. De aanhangers van deze beweging tooiden zich met de geuzennaam Katheder-Socialisten, oorspronkelijk een scheldnaam afkomstig van Oppenheimer en de Manchester-mannen. In 1878 richtte Wagner het tijdschrift Der Staatssocialist op. Hij zag in Rodbertus zijn belangrijkste leermeester. Het staatssocialisme voert niet primair strijd tegen het klassieke paradigma. Kenmerkend is de identificatie van de staatsbemoeiing met het gemeenschapsleven. Maar in vele opzichten kent het Duitse staatssocialisme een grote verscheidenheid, en zijn de idealen verschillend. Een interessante gedachte van Wagner is om in de theorie de staat als vierde productiefactor toe te voegen, naast de factoren arbeid, kapitaal en grond¹⁰.

Wagner toonde zich niet enkel een vruchtbaar wetenschapper, maar is ook politiek actief. Hij heeft bijgedragen aan de oprichting van een christelijk-socialistische partij. Hij en zijn aanhangers oefenen een merkbare invloed uit op de Duitse regering onder Bismarck. Bismarck probeert eerst om de sociaal-democraten aan zich te binden. Hij heeft enig succes bij Lassalle, maar na diens voortijdige dood verwateren de contacten. Voortaan steunt Bismarck op de staatssocialisten, en zet zich in voor een staatkundige invulling van hun ideeën. In 1881 lanceert de Duitse Keizer samen met de regering-Bismarck een samenstel van verplichte sociale verzekeringen, en een wijdvertakte sociale en belasting-politiek. Te gelijker tijd schakelt Bismarck de sociaal-democraten uit door hun organisatie te verbieden. Hij hoopt met deze taktiek van concessies en dwang de arbeiders te binden aan het bestaande gezag. Overigens wordt het verbod na het vertrek van Bismarck weer opgeheven.

Staatssocialisme en sociaal-democratie

Interessant is dat de staats-socialisten en de sociaal-democraten elkaar verketteren. De sociaal-democratie huldigt de beginselen van het marxistische socialisme¹¹. Zij verwacht rond 1900 nog weinig goeds van de staat, omdat die een klassenkarakter heeft. Daarom is gedurende lange tijd de sociaal-democratie revolutionair, zeker tot aan de invoering van het algemeen kiesrecht. Anderzijds willen de staatssocialisten al direct het bestaande staatsgezag versterken. De particuliere kapitalisten moeten in een nog nader te bepalen omvang worden vervangen door de staat. Pas na de invoering van het algemeen kiesrecht wordt ook de sociaal-democratie reformistisch, en revisionistisch, waardoor de verschillen minder worden.

De neergang van de Historische School

De Historische School was één van de oorzaken, die leidden tot de vorming van de Oostenrijkse School. De Oostenrijkse School, met als leidende persoon Carl (of Karl) Menger¹², wil de deductieve benadering terug brengen in de economische wetenschap. Met andere woorden, zij gaat weer op zoek naar algemeen geldige wetten. De theorie wordt gerehabiliteerd. Wel vervangt de Oostenrijkse School het materialisme van het klassieke paradigma door het psychologische element. De Oostenrijkers kunnen meeliften met het succes van de theorie van het grensnut, en drukken daarmee aan het einde van de negentiende eeuw de Historische School in de verdediging. Schmoller, de laatste overgebleven verdediger van het historische paradigma, raakt met Menger verwikkeld in een polemiek (inclusief de al genoemde Methodenstrijd). Menger zet zich af tegen de identificatie van de economische wetenschap met de geschiedenis en met de politiek. Na het overlijden van Schmoller verdwijnt de Historische School van het toneel, althans in haar oorspronkelijke gedaante¹³. Men zou kunnen zeggen, dat uit de these (klassiek paradigma) en de anti-these (historisch paradigma) een synthese is ontstaan, waarin alle elementen op waarde worden geschat.

Een aftakking van de Historische School lijkt de institutionele economie te zijn, die na de Eerste Wereldoorlog opbloeide in de Verenigde Staten van Amerika. Kenmerkend is volgens Blaug¹⁴ (a) een afwijzing van de abstractie in de neoklassieke theorie, (b) de integratie met andere sociale wetenschappen, en (c) de voorkeur voor diepte-onderzoek, dat wil zeggen gedetailleerde studies naar de omstandigheden op micro-niveau. Frantzen¹⁵ breidt deze opsomming uit, onder andere met de voorkeur voor de inductieve analyse. Als geheel blijft de institutionele economie evenwel tamelijk gefragmenteerd.

1. Het bekende werk Economic theory in retrospect (1973, Heinemann Educational Books Ltd.) van M. Blaug is kennelijk vooral geöriënteerd op de Angelsaksische landen, en bevat weinig informatie over de Historische School. Meer in het algemeen vindt uw columnist in dit boek althans het hoofdstuk over de marxistische economie weinig verhelderend. De twee delen Overzicht van het economisch denken van de oudheid tot heden (1973, Standaard Wetenschappelijke Uitgeverij) van P. Frantzen zijn meer gericht op het Europese continent, en besteden zes pagina's aan de Historische School. Ook dit werk blinkt niet uit door helderheid.
2. Zie Voorlezingen over de economie, band I (Geschiedenis) (1920, Uitg. Mij. G.J.A. Ruys). p.172-235. Deze band is bijna helemaal gewijd aan het socialisme, wellicht onder de invloed van het revolutionaire tijdsgewricht. De socialistische theorie vond breed in de samenleving resonantie.
3. Zie Beknopte geschiedenis der staathuishoudkunde in theorie en praktijk (1928, Maatschappij voor Goede en Goedkoope Lectuur), p.546-637. Ook in dit overzichtswerk wordt nog steeds veel plaats ingeruimd voor de socialistische theorieën.
4. De anti-revolutionaire econoom Diepenhorst voegt de godsdienst toe aan deze opsomming. Hij vindt het klassieke paradigma atheïstisch wegens zijn materialistische grondslag.
5. Volgens Frantzen op p.211 en verder onderscheidt Roscher (zie verderop; in het boek van Frantzen geschreven als Rosscher) achtereenvolgens de natuur-, arbeids- en kapitaal-fase. Hildebrand maakt een verdeling in natuurlijke economie, geld-economie en krediet-economie. Karl Bücher (1847-1930), van de nieuwe Historische School,onderscheidt de fase van de individuele voedsel-vergaring, de besloten familie, de stad- en land-economie, de nationale economie, en de volkshuishouding. Merk nog op, dat Frantzen von Schmoller schrijft. Zie verderop
6. Zie p.47 en verder in Eigentum, Zins und Geld (2002, Metropolis Verlag). Heinsohn is daadwerkelijk historicus van beroep. Overigens geloven zowel Marx en Engels als Heinsohn en Steiger wèl, dat er binnen een fase economische wetten gelden. Marx en Engels worden zelfs gerekend tot de vooraanstaande vertegenwoordigers van de klassieke school. Op p.30 van hun boek nemen Heinsohn en Steiger ondubbelzinng afstand van de Historische School.
7. De meeste ontwikkelingswerkers van nu ondersteunen gewoonlijk de opvatting van List. Tijdens de recente periode van de Washington Consensus verdedigde het Internationale Monetaire Fonds, met haar Structurele Aanpassings Programma's, juist de ongelimiteerde vrijhandel.
8. Dit kan Diepenhorst niet echt bekoren. Hij stoort zich er aan, dat in de uiterste consequentie van het historisch-ethische paradigma de vaste normen en het recht van individuen en van groepen worden opgegeven. De staat is de hoogste soeverein, en dat negeert de onaantastbare rechten. Diepenhorst is uiteraard voorstander van de soevereiniteit in eigen kring. De staat moet buigen voor het Goddelijke recht. Het Goddelijke recht van Diepenhorst valt dan weer niet samen met de onaantastbare Rechten van de Mens, die wij in onze tijd kennen. Het zou overigens een misvatting zijn om in de Historische School een voorloper te zien van het fascisme of het bolsjewisme. Daarvoor waren de opvattingen beslist te genuanceerd.
9. Zie p.213 van Overzicht van het economisch denken van de oudheid tot heden. Schmoller heeft natuurlijk gelijk. Het punt is wellicht, dat het populariseren van een op zich onzinnige abstractie de mensen tóch kan aanzetten tot een sociaal wenselijk handelen. Een abstractie kan helpen om een nieuwe gedachte of norm begrijpelijk te maken en in te prenten. Denk bijvoorbeeld aan de abstractie, dat onafhankelijke rechtspraak mogelijk is door machtenscheiding.
10. Zie p.214 van Overzicht van het economisch denken van de oudheid tot heden. Dat weerlegt de rare gedachte, dat "het geld moet worden verdiend in en door de private sectoren". Frantzen geeft aan Wagner de voornaam Adolf, wat waarschijnlijk een vertaling is.
11. Anno 1848 zien K. Marx en F. Engels in het roemruchte Communistisch Manifest (1979, Uitgeverij Pegasus) nog totaal niets in het staatssocialisme. Op p.69 wordt Sismondi ingedeeld bij de kleinburgerlijke socialisten. Ze verwijten hem, dat hij de oude eigendomsverhoudingen in stand wil houden: "In beide gevallen is het reactionair en utopisch tegelijk. Gildewezen in de manufactuur en patriarchaal bedrijf op het land, dat zijn zijn laatste woorden. In haar verdere ontwikkeling is deze richting in een laffe katterigheid verlopen". Wel kunnen ze zijn kritiek op de klassen-samenleving waarderen. Naar de strekking van het Manifest stellen Marx en Engels hoge eisen aan een werkelijk democratisch bestuur. Evenmin moet het Manifest iets hebben van het Duitse, of "ware" socialisme. Op p.71 klinkt het: "De Franse socialistisch-communistische literatuur werd op deze wijze volkomen ontmand. En daar zij in handen van de Duitser ophield de strijd van de ene klasse tegen de andere uit te drukken, was de Duitser er van overtuigd de 'Franse eenzijdigheid' te hebben overwonnen, in plaats van ware behoeften de behoefte aan waarheid en in plaats van de belangen van het proletariaat de belangen van het menselijk wezen, van de mens in het algemeen te hebben gediend, van de mens, die niet tot een klasse, die in het geheel niet tot de werkelijkheid behoort, doch tot het nevelige hemelrijk van de filosofische fantasie".
12. Andere bekende namen uit de begintijd van de Oostenrijkse School zijn Von Böhm-Bawerk en Von Wieser.
13. In 1920, toen Diepenhorst zijn boek schreef, was dit wellicht nog niet duidelijk. Maar Polak schrijft in 1928, op p.643 van zijn boek: "Robert Liefmann, de vroegere katheder-socialist, meent zelfs dat de historische richting heeft uitgediend. 'De historische beschouwingswijze speelt alleen nog de rol, die haar toekomt en staat een opbloei van de economische theorie gelukkig niet meer in de weg', zegt hij. Ook professor Edgar Jaffé beweert hetzelfde: '... Het verscheiden (van Schmoller) betekent meer dan dit. Het beduidt het einde van een grote wetenschappelijke periode en het begin tevens van een nieuwe'". Uw columnist denkt, dat de ideeën van de Historische School intussen gemeengoed zijn geworden. Genoemd is reeds de institutionele economie, die soortgelijke methoden gebruikt. Ook de econometrie zal hebben geprofiteerd van de voorkeur voor empirie in de Historische School. In onze tijd moet misschien worden geconstateerd, dat het opdringende neoklassieke paradigma wel baat zou hebben bij wat meer ethisch besef en gevoel voor de realiteit.
14. Zie p.678 en verder in Economic theory in retrospect. Overigens zag de bekende Amerikaanse econoom en institutionalist Thorstein Veblen (1857-1929) zelf niets in de Historische School, omdat hij deductie wèl accepteert. Uw columnist ziet desalniettemin overeenkomsten. Een andere representant is Wesley C. Mitchell (1874-1948), die veel statistisch onderzoek deed en dat toepaste op onderzoek aan de conjunctuur. Op dit portaal is zijn naam genoemd in een eerdere column over Sam de Wolff. Daar wordt nog verwezen naar Howard J. Sherman, een navolger van Mitchell, die eveneens tot de institutionele richting kan worden gerekend.
15. Op p.439 en verder van Overzicht van het economisch denken van de oudheid tot heden rekent Frantzen ook John Kenneth Galbraith (1908-2006) tot de institutionalisten. De lezer ziet dat de Historische School wel degelijk in een actueel kader kan worden geplaatst.